بناهای آستان قدس رضوی (حرم امام رضا(مشهد))

آستان قدس رضوی-حرم امام رضا(مشهد)

۱- حرم مطهر که در زیر گنبد زرین عظیمی قرار دارد. ۲- صحن عتیق ۳- صحن جدید ۴- مسجد گوهرشاد ۵- مدرسه پریزاد ۶- مدرسه بالاسر ۷- مدرسه دودر ۸- موزه و کتابخانه ۹- آرامگاه شیخ بهائی ۱۰- دارالحفاظ ۱۱-داراسیاده ۱۲- توحیدخانه ۱۳- مسجد بالاسر ۱۴-گنبد الله وردیخان ۱۵- گنبد حاتم خانی ۱۶- دارالضیافه ۱۷- دارالسلام ۱۸- دارلسرور ۱۹-مدرسه میرزا جعفر ۲۰- مدرسه مستشار ۲۱- سقاخانه زرین

صندوق چوبی و قدیمی قبر مطهر بر طبق کتیبه ای که به خط علیرضای عباسی در روی آن حک شده است:

کلب آستان شاه ولایت عباس الحسینی الموسوی الصفوی تقدیم نمود سنه ۱۰۲۲

تقدیم شاه عباس اول صفوی است. صندوق کنونی از سنگ مرمر می باشد. گنبد زرین حرم حضرت رضا (ع) دو پوشه است ، پوشش خارجی آن طلاکاری است، این گنبد دارای کتیبه ای به خط علیرضا عباسی است، در این کتیبه نام شاه عباس اول صفوی و تاریخ آغاز و پایان تزیین گنبد نوشته شده است (۱۰۱۰-۱۰۱۶ ه.ق) (۹۷۸-۹۸۴ ه.ش)

کتیبه دیگری که بر بدنه گنبد در چهار لوح ثبت شده است، این کتیبه متعلق به زمان شاه سلیمان صفوی و دارای ۱۰۸۶ ه.ق و به خط محمد رضا امامی اصفهانی است.

حرم بنای چهارگوشی است که هر ضلع آن تقریبا ده متر است. ازاره آن با کاشی های خشتی ممتاز مزین شده است. این خشت های کاشی با نقش و نگار بدیع و طلاکاری در زمره نفیس ترین انواع کاشی است، در روی برخی از این کاشی ها تاریخ ۶۱۲ و ۷۲۰ هجری خوانده می شود.

صحن عتیق که به شکل مربع مستطیلی است دارای چهار ایوان بزرگ می باشد، قسمتی از این صحن را امیر  علی شیرنوائی وزیر دانشمند سلطان حسین بایقرا در سال ۸۷۲ ه.ق بنیان نهاده است. قسمت دیگر این صحن، بنا به فرمان شاه عباس اول صفی (ایوان های شمالی و شرقی و غربی) ساخته شده است.

گلدسته های طلا که بر روی ایوان عباسی و ایوان جنوبی قرار دارند. از آثار شاه طهماسب صفوی (۹۲۰ هجری قمری) و نادرشاه افشار (۱۱۴۵ هجری قمری) است. همچنین طلاکاری ایروان در سال ۱۱۴۵ هجری قمری به فرمان نادرشاه افشار انجام شده است، از این رو است که ایوان به ایوان نادری شهرت دارد.

در ایوان جنوبی (ایوان طلا) چهار در نقره وجود دارد، این ایوان شامل تزیینات گوناگون و کتیبه های متعددی است، از جمله کتیبه ای که به خط محمد رضای امامی.

گنبد حاتم خانی که داخل آن با سنگهای مرمر ممتاز و کاشی کاری معرق زینت یافته است به نام بانی آن حاتم بیک که از وزرای شاه عباس اول صفوی است شهرت دارد. این بنای زیبا در سال ۱۰۱۰ هجری قمری پایان یافته است.

گنبد الله وردیخان که از نظر معماری و کاشی کاری قابل توجه است به دستور الله وردیخان، والی فارس در زمان شاه عباس اول صفوی بنا شده است.

رواق دارالضیافه دارای کتیبه ای بنام شاه عباس اول صفوی و مورخ به سال ۱۰۲۲ هجری قمری است.

رواق دارالحفاظ از بناهای گوهرشاد آغا بانی مسجد گوهر شاد است.

صحن جدید در زمان سلطنت فتحعلیشاه قاجار بنا نهاده شده است، سپس در زمان محمد شاه قاجار با کاشی کاری تزیین یافته است. در این صحن تاریخ سال ۱۲۶۲ و ۱۲۷۱ هجری قمری ثبت شده است.

ساختمان کتابخانه و موزه آستان قدس در سال ۱۳۲۴ شمسی اتمام یافته است.

کتیبه های مهم چندی در گلستان ایوان طلا، صحن عتیق و سایر متعلقات بنا موجود است. به طور کلی مجموعه بناهای آستان قدس رضوی (ع) را می توان از لحاظ معماری، تزیینات کاشی کاری، گچبری، و هنر کتابت و خطاطی، رنگ آمیزی، آینه کاری، نقاشی، حجاری، فلزکاری، نقره و طلاکاری و سایر رشته های هنری گنجینه ای از هنرهای ظریفه دوران اسلامی در ایران دانست.

از زمان سلطنت پهلوی اول و همچنین در دوران سلطنت پهلوی دوم تکمیل بناهای تاریخی و حفظ تزیینات گران بها و تجدید برخی از قسمتهای قدیمی آثار آستان قدس و احداث بناهای مورد احتیاج این بارگاه مقدس همچنان ادامه دارد.

استاد محمد شریف ایوان صحن کهنه آستانه رضوی را در مشهد به سال ۱۰۵۹ تعمیر کرده است.

کمال الدین محمود الیزدی، سازنده یا طلاکار گنبد طلای صحن کهنه آستانه رضوی در مشهد ۱۰۱۵ ه.ق

در کارنامه بزرگان ایران صفحه ۷۲ از ابوزید کاشانی بدین شرح نام برده شده و آمده است: از هنرمندان کاشی کار نیمه دوم قرن ششم و نیمه اول قرن هفتم هجری از آثار هنری وی، کاشی های زیبای کتیبه ها و محراب حرم مطهر امام رضا در مشهد موجود است که تاریخ ۶۰۱ دارد و نیز در موزه اسلامی قاهره یک مجموعه کاشی ازاره که تاریخ ۶۰۹ دارد و کاشی طلایی ستاره شکل تصویردار با تاریخ ۶۰۰ از آثار این هنرمند نگاهداری می شو